ZUS – jako organ kontroli koncentruje się na prawidłowości opłacania składek. Kontrolerów kwestia legalności zatrudnienia interesuje tylko pośrednio, w tym kontekście. Podstawowym obszarem kontroli ZUS w zakresie pracy „na czarno” jest tylko częściowe ujawnianie (oskładkowania) wynagrodzenia. Zjawisko to jest możliwe do wykrycia tylko w przypadku złamania lojalności (zmowy) praco- dawca-pracownik. Inspektorzy spotykają się jednak – choć, jak to już zostało powiedziane, dość rzadko – ze zjawiskiem pracy całkowicie „na czarno” (najczęściej w gastronomii). W trakcie kontroli spotykają osoby, które nie są pracownikami, a wykonują czynności wskazujące na fakt zatrudnienia. Inspektorzy starają się wtedy (jak również, gdy na fakt zatrudnienia bez umowy wskazuje skarga, co jest częstsze) znaleźć potwierdzenie wykonywania czynności na rzecz firmy w dokumentacji księgowej – np. w formie podpisywania faktur. Inspektorzy ZUS w ramach kontroli legalności zatrudnienia (opłacania składek od całości wynagrodzenia) podejmują też działalność wyjaśniającą, szukając zwolnionych pracowników (w celu uzyskania zeznań). Kontrolują w tym celu na przykład przelewy na konta pracownicze. Nie wolno im jednak przekroczyć maksymalnego czasu kontroli – czterech tygodni. Badani inspektorzy zwracali uwagę na, ich zdaniem, utrudniający kontrolę wymóg uprzedzania o planowanych działaniach

– 1 konieczność obecności płatnika w trakcie czynności kontrolnych. W praktyce pozwala to na odwlekania kontroli do momentu usunięcia niewygodnych informacji z dokumentacji. Z punktu widzenia pracodawcy – obecność kontrolowanego gwarantuje uczciwe prowadzenie inspekcji.