Stopa bezrobocia nie oddaje realnej sytuacji na rynku pracy w Polsce. O wiele ważniejszy jest wskaźnik zatrudnienia, który odpowiada na pytanie, jaki procent zdolnych do pracy Polaków aktualnie pracuje.

Radni gminy, na swoich dyżurach, często przyjmują skargi petentów na opieszałość urzędów. Przekazują je członkom zarządu, ci zaś drogą służbową informują o nich bezpośrednich zwierzchników osób krytykowanych. Impuls biegnie dość długo i po drodze „wytraca” moc oddziaływania. Dodajmy, że kierownicy zwykle bronią swoich podwładnych, od których zależy wykonywanie zadań instytucji i z którymi muszą stale współpracować.

Zdjęcia, taśmy filmowe i opinie o poszczególnych kandydatach przesłane zostały do centrali, gdzie ostatecznie wybrano pięciu prawników i dwie sekretarki. Pracownicy byli absolwentami uczelni polskich, obie wybrane sekretarki miały wówczas ukończone specjalne kursy sekretarskie za granicą. Przy doborze tych ostatnich kierowano się ich umiejętnościami technicznymi (umiejętność pisania na maszynie, obsługi komputera, telefaksu itp.), znajomością języków (zatrudniano je jednocześnie jako Lłumaczy przysięgłych), a nawet takimi kryteriami jak umiejętność siedzenia za biurkiem.

Jednym z głównych problemów zatrudnienia nierejestrowanego jest powszechny brak zabezpieczenia społecznego (.sociał protection). Raport Międzynarodowej Organizacji Pracy stwierdza, że na świecie tylko 20% zatrudnionych ma pełne ubezpieczenie społeczne 50% pracujących i ich rodziny nie mają jakiegokolwiek ubezpieczenia społecznego (ILO 2002). Międzynarodowa Organizacji Pracy uznaje za najwyższy priorytet wprowadzenie nowych form zabezpieczenia społecznego w sektorze nieformalnym: dła pracowników małych firm, samozatrudnionych, robotników-imigrantów itd.

W 2004 r. OECD opublikowała obszerny raport pt. Informal Employment and Promotnig the Transition to a Salaried Economy, który zawiera także program działań (OECD 2004). Eksperci OECD oceniają, że udział zatrudnienia w szarej strefie w krajach o wysokich dochodach (high-income OECD countries) był relatywnie niski, wynosił średnio 5% ogólnego zatrudnienia. Bezpośrednie środki ograniczania szarej strefy polegają na jej ujawnianiu i likwidacji. Środki te dotyczą wymiany informacji o ubezpieczeniach społecznych, współpracy między inspekcją pracy, kontrolą ubezpieczeń społecznych i inspekcją podatkową. Firmy muszą przestrzegać obowiązku natychmiastowego zgłaszania nowych przyjęć do pracy. Przedsiębiorcy i związki zawodowe powinny informować inspekcję pracy przypadkach zatrudniania nierejestrowanego, gdyż prowadzi to do nieuczciwej konkurencji.

Komisja Europejska poświęcała z czasem coraz więcej uwagi kwestii pracy nierejestrowanej już jako części Europejskiej Strategii Zatrudnienia. Od 22 lipca 2003 r. wytyczne polityki zatrudnienia UE zawierają specjalną 9. wytyczną zatytułowaną Przekształcenie pracy niedeklarowanej w regularne zatrudnienie, która brzmi: Państwa członkowskie powinny przygotować i prowadzić działania na szeroką skalę w celu wyeliminowania pracy nielegalnej, jednocześnie upraszczając ramy działalności zawodowej, znosząc działania odstraszające i przygotowując odpowiednie zachęty w systemach podatkowych i odszkodowawczych oraz doskonaląc działania, mające na celu przestrzeganie przepisów i stosując kary. Powinny one podjąć, na szczeblu krajowym i wspólnotowym, niezbędne działania w celu oceny zakresu, problemu i postępów, jakie udało się osiągnąć na szczeblu krajowym. Odtąd kwestia pracy nierejestrowanej stała się integralną częścią Europejskiej Strategii Zatrudnienia (European Commission 2003b).

Jak wynika z analizy zatrudnienia nierejestrowanego od strony pracodawców, praca nierejestrowana nie jest zjawiskiem jednorodnym. Jej forma, charakter, zakres wynikają przede wszystkim ze specyfiki pracy w poszczególnych branżach, z aktualnej sytuacji na ogólnopolskim (czy wręcz europejskim), a także lokalnym rynku pracy, w danej branży, wreszcie z cech indywidualnych firm i pracowników.

Częstość dostrzegania szarej strefy na rynku pracy maleje wraz ze wzrostem wielkości firmy, choć jest to spadek niewielki. Dotyczy to zarówno zatrudniania bez żadnej umowy, jak i ukrywania części dochodów. Istotny spadek postrzeganej skali szarej strefy dotyczy zwłaszcza firm zatrudniających powy żej 10 osób w porównaniu z firmami najmniejszymi. W tym miejscu warto nadmienić, że w badaniu głównym uzyskano istotne różnice między średnimi także ze względu na formę prawną przedsiębiorstwa. W firmach mających osobowość prawną poziom szarej strefy jest niższy niż w firmach bez osobowości prawnej, które podlegają zdecydowanie mniejszym rygorom rachunkowości. Również i ta zależność jest powiązana z wielkością firmy.

W WUP i Urzędach Wojewódzkich (czyli instytucjach, które z dniem 1 lipca 2007 r. przekazały swoje obowiązki w tym zakresie do PIP) pracownicy (dyrekcja) WUP(UW) wyrazili negatywną opinię o fakcie przekazania zadań do PIP. WUP(UW) ocenił dotychczasowy system pracy jako efektywny, podkreślając zwłaszcza aspekt ścigania pracy „na czarno”, połączonej z rejestrowaniem się jako bezrobotny. W opinii pracowników WUP(UW) ten element działalności kontrolnej został odsunięty na dalszy plan w praktyce PIP (pytani Inspektorzy PIP zaprzeczają tej opinii). Według doświadczonych (prowadzących kontrole w przeszłości przez kilka lat) pracowników WUP(UW) praca „na czarno” występuje przede wszystkim w budownictwie i handlu. Potwierdzają oni obserwacje PIP co do powszechności wypłacania jedynie części wynagrodzenia na podstawie umowy o pracę (co i w praktyce WUP(UW) było trudne do udowodnienia). W rozmowach z byłymi inspektorami pojawiają się też opinie o wadze problemu braku możliwości zastosowania w praktyce kontrolnej technik operacyjnych (np. ukryte kamery).

W czasie 8 miesięcy trwania projektu przeprowadzono 2490 telefonicznych rozmów o pracę podając się za osobę poszukującą pracy (w każdym miesiącu badania przeprowadzono przynajmniej 300 wywiadów). Ponadto ankieterzy odwiedzili 10 wybranych firm, których oferty mimo braku bezpośredniej deklaracji, wzbudzały podejrzenie co do legalności zatrudnienia, w celu ustalenia w rozmowie osobistej stanu faktycznego i charakteru proponowanej pracy.

Przyczyną kontroli jest na ogół informacja od obywateli (donos anonimowy) lub informacja od innych instytucji kontrolnych, najczęściej policji. Największe problemy z przeprowadzaniem kontroli legalności pobytu (a w konsekwencji i legalności zatrudnienia) wiążą się z charakterem tych kontroli i ich skutkami. Typowym skutkiem kontroli legalności pobytu (w wypadku naruszenia tejże) jest zatrzymanie w areszcie i procedura wydalenia z kraju. Wymaga to zapewnienia miejsca w areszcie, a te są przepełnione. Drugi problem to presja czasu – SG musi zakończyć sprawę w ciągu 48 godzin (areszt!). Inne instytucje kontrolujące, szczególnie PIP, nie są w stanie (nie przejawiają aktywności w tym celu) dostosować się do tego wymogu. W opinii badanych oficerów SG stawia to pod znakiem zapytania celowość współpracy z PIP (problem ten został wyeliminowany we współpracy z WUP).

Do możliwych przyczyn powstawania i utrzymywania się szarej strefy na rynku pracy należą różnego typu przeszkody, które przedsiębiorcy napotykają, gdy zamierzają zatrudnić nowych pracowników. Próbie zweryfikowania tej hipotezy służyły pytania ankietowe dotyczące postrzeganych przez firmy barier w zatrudnianiu nowych pracowników. Wyniki przedstawia wykres 4.4. Zgadzają się one choćby z kwartalnymi badaniami koniunktury sektora przedsiębiorstw NBP6U, z których wynika, że znalezienie odpowiednich pracowników staje się jedną z najpoważniejszych trudności, z jakimi borykają się firmy. Kolejnym problemem pracodawców są wysokie składki na ubezpieczenie społeczne (wymienione spontanicznie przez ponad 9%, ale po dopytaniu wskazało je blisko 80% badanych) oraz niska elastyczność prawa pracy (blisko 50% wskazań po dopytaniu). Wysokie koszty oficjalnego zatrudnienia także mogą skłaniać pracodawców do poszukiwania alternatywnych w stosunku do umowy o pracę form zatrudnienia pracownika, tak aby zmniejszyć koszty ubezpieczeń społecznych i inne koszty wynikające z prawa pracy. Taka hipoteza znajduje też potwierdzenie w analizie regresji dla indeksów pracy nierejestrowanej przedstawionej w poprzedniej części opracowania. Kolejny potencjalny mechanizm generujący zatrudnienie bez rejestracji to niska elastyczność prawa pracy oraz czasochłonne procedury, formalności i wysokie koszty związane z zatrudnianiem pracownika.

Niektóre kraje OECD wprowadziły ulgi podatkowe i ubezpieczeniowe w tych dziedzinach, w których zatrudnienie nierejestrowane występuje powszechnie (np. pomoc domowa, opieka nad dziećmi i ludźmi starszymi, remonty domów, mieszkań). Ulgi podatkowe są oczywiście kosztowne dla budżetu, ale zwiększają zachęty do przejścia z zatrudnienia nierejestrowanego do sfery gospodarki formalnej.