Powszechnie stosowaną metodą identyfikacji zatrudnienia nierejestrowanego jako kontrola legalności zatrudnienia. Zgodnie z wynikami badań w siedmiu krajach Unii Europejskiej, „kontrole legalności zatrudnienia są prowadzone niemal we wszystkich krajach” (Mateman, Renooy 2001). Szczególnie w Niemczech „zwiększono zakres i częstotliwość kontroli”, angażując 2800 pracowników urzędów pracy i 1100 funkcjonariuszy policji celnej. Jedną z innowacji, wprowadzoną w Niemczech, było zaangażowanie prywatnych detektywów do łapania nierejestrowanych pracowników (European Commission 2003a). W Belgii inspekcja pracy i ubezpieczeń społecznych zwiększyła liczbę pracowników z 800 w 1995 r. do 1200 w 2003 r. Warto dodać, że jeden z ekspertów zauważył, że w Belgii przedsiębiorcy w sektorze usługowym (hotele, restauracje), a także w rolnictwie, płacą kary kilkakrotnie, co pokazuje, że sankcje finansowe nie są już zbyt skuteczne (Pirenne 2003).

Szybko zaczęły napływać z centrali pierwsze informacje o przewidywanych zamówieniach. Dlaczego pierwsza wiedziała o nich centrala? Otóż biuro nastawione jest głównie na obsługę klientów zagranicznych. Oferta rynkowa umieszczona jest w specjalnych wydaniach różnych zachodnich business books, za pośrednictwem których dociera do firm zainteresowanych tego rodzaju usługami. Stąd znają one adres firmy macierzystej i jej agend. Dlatego klienci często najpierw kontaktują się z centralą, a dopiero później z agendami w interesujących ich krajach. Kiedy już klient trafi do właściwego biura, to przejmuje ono w całości jego sprawę i prowadzi ją do końca bez zaangażowania „góry”. _

W „naszym” urzędzie wieści o zamierzonej rezygnacji rozchodziły się zwykle bardzo szybko, natychmiast wzrastała też aktywność pracowników. Nie była to jednak aktywność zawodowa, prowadząca do wzrostu sprawności tej instytucji. Przeciwnie, najczęściej ujawnia! się dysfunkcjonalny opór przeciwko zmianie. Dlaczego? Każda reorganizacja oznacza bowiem dodatkowe korzyści dla jednych i zwiększone koszty dla innych. Żeby móc zyskać, a przynajmniej nie stracić, trzeba się wówczas niemało natrudzić. Trzeba szukać układów, dojść, nawiązywać koalicje, zmieniać poglądy i na dodatek doprowadzać ten fakt do świadomości nowych decydentów. Na załatwianie spraw petentów pozostaje mało czasu.

Dziś nie wszystko jednak wygląda świetnie. Jak twierdzi pani inżynier, mimo wydajnej pracy znów nie ma na nic pieniędzy. Przyczyna główna – nadmierne podatki, główny winowajca – państwo, które wyjątkowo „rozumnie” opracowało zasady opodatkowania wszystkiego, co tylko było można (zakład płaci pięć albo sześć rodzajów podatków). Spadł efektywny popyt, widać i innych państwo nadmiernie opodatkowało i też nie mają pieniędzy. Podobno jednak kierownictwo „robi. co tylko może”, szuka nowych kontrahentów zagranicznych, negocjuje z bankiem warunki kredytu. Teraz rozumiemy, dlaczego na naradzie u dyrektora, której przysłuchiwaliśmy się przez uchylone drzwi, tyle mówiło się o pieniądzach. Jest to obecnie główne zmartwienie menedżerów i „szeregowych” pracowników, wszystkim zależy bowiem na przetrwaniu zakładu. Wiedzą doskonale, że biedne państwo przestało być „łaskawe”, że nikt im nie da żadnych pieniędzy. Mogą po prostu, bez przeszkód z niczyjej strony, zbankrutować.

Większa liczba przepisów i kontrola społeczeństwa jest sposobem walki z pracą nielegalną. Nierejestrowanie pracy zarobkowej nie może być postrzegane jako mało ważne wykroczenie. Obowiązujące wytyczne w sprawie polityki zatrudnienia sugerują zwiększenie możliwości organów ścigania i połączenie ich ze skutecznymi sankcjami, tak żeby praca nielegalna nie była opłacalna. Środki zwalczania szarej strefy muszą się zawsze opierać na dwóch filarach: na sankcjonowaniu i zapobieganiu, które uzupełniają się wzajemnie. Ta podwójna strategia środków kontroli i mechanizmów motywacyjnych znajduje odzwierciedlenie w treści komunikatów Komisji, w decyzjach Rady i opiniach Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz w aktualnych wytycznych dotyczących polityki zatrudnienia.

Śniadanie trwa już ponad dwadzieścia minut, a nie zauważyliśmy ani majstra, ani brygadzistów, ani nikogo z biurowca. Widać w ten rejon nie lubią się zapuszczać. Rewiry ich formalnej władzy są gdzie indziej, tutaj jest przestrzeń nieformalnej władzy grupowej. Te dwa światy istnieją obok siebie, najczęściej dominuje współdziałanie, czasem jednak pojawia się konflikt.

Dla wszystkich w zasadzie, poza PIP, jednostek kontrolujących jest to zadanie dodatkowe (czasem marginalne), wykonywane obok podstawowej działalności kontrolnej. Dla samej PIP również jest to tylko jedno z wielu zadań do realizacji w trakcie prowadzonych kontroli. Należy podkreślić, że inspektorzy PIP, wizytując zakład pracy, kontrolują całokształt sytuacji związanej ze świadczeniem pracy w danym zakładzie. Jest to ich ustawowy obowiązek (kontrola BHP, wypłat, praw pracowniczych, urlopów, praw związkowych, prawidłowości ustalania podstawy do naliczania składek ZUS). Dzieje się tak, pomimo że, w zgodnej opinii pracowników wyżej wymienionych instytucji, zatrudnienie „na czarno” jest istotnym problemem.

Państwowa Inspekcja Pracy, przejmując od lipca 2007 r. obowiązki kontrolne w zakresie legalności zatrudnienia, poświęciła tej dziedzinie ogromną uwagę. Kontrola zatrudnienia stała się elementem wszelkich kontroli prowadzonych przez PIP, jej zadaniem priorytetowym. Kontrole prowadzone są według planu kontroli bądź w wyniku skarg, także anonimowych donosów. PIP przejęła od wojewodów (lub od pracujących na ich zlecenie WUP) odpowiedzialność za całość zagadnień związanych z legalnością zatrudnienia. Zgodnie z ustawą, transfer odpowiedzialności miał być powiązany z transferem pracowników prowadzących wyżej wymienione kontrole w ramach dotychczasowych instytucji kontrolnych. Pojawiły się jednak problemy. Pracownicy badanego WUP nie chcieli zmieniać pracodawcy – pozostawali na innych stanowiskach w WUP. Ci zaś, którzy zmienili pracodawcę, na ogół nie spełniali wymogów stawianych inspektorom PIP (muszą być dopiero doszkoleni i przejść całą procedurę kwalifikacyjną). Dlatego dziś zadania związane z kontrolą przejmują dotychczasowi Inspektorzy PIP. Tym samym istnieje zagrożenie (podkreślane przez badanych pracowników), że przerwana została instytucjonalna ciągłość tzw. wiedzy ukrytej, pracowniczej, na przykład o sposobach unikania kontroli, najczęstszych formach omijania prawa, recydywistach (firmach). W opiniach badanych przedstawicieli PIP, problem ten, jakkolwiek zauważany, nie stanowi istotnej przeszkody w długotrwałym rozwoju systemu kontroli zatrudnienia (jakkolwiek w okresie początkowym może powodować problemy).

Biuro prawne, mała firma konsultingowa świadcząca usługi prawne dla inwestorów zagranicznych, jest działającą w Polsce agendą dużego, międzynarodowego koncernu. Ten typowy konglomerat skupia kilkadziesiąt większych lub mniejszych przedsiębiorstw i agend, prowadzących różnorodną działalność produkcyjną, usługową i handlową. Jest spółką z ograniczoną odpowiedzialnością o nazwie: „Peter Swanson and Partners”, utworzoną od nazwiska jej głównego udziałowca i prezesa.

Sformalizowane procedury obowiązują nie tylko w kontaktach zakładu z otoczeniem, ale i wewnątrz niego. Magazyn nie wyda krojowni potrzebnych jej tkanin, jeśli nie otrzyma specjalnego zamówienia (sporządzonego na odpowiednim druku i podpisanego przez upoważnione osoby) rachuba plac nie obliczy szwaczkom należnego im wynagrodzenia dopóki nie otrzyma podpisanego przez mistrza sprawozdania z wykonania zadań zespołu (tu też obowiązuje konkretny wzór dokumentu zakładowego).

Na pytanie: „W świetle Pana(i) doświadczeń, gdzie bezrobotni najczęściej podejmują pracę nierejestrowaną prosimy wskazać 5 najważniejszych rodzajów prac lub branż”, odpowiedziało 398 respondentów.

Badanie celowe firm przeprowadzono w pięciu branżach: o liczebności ok. 100 obserwacji każda, dla następujących działów: rolnictwo (PKD 01), budownictwo (PKD 45), handel detaliczny (PKD 52), hotele i restauracje (PKD 55) i informatyka (PKD 72)62. Zgodnie z założeniami metodologicznym projektu, ten etap pracy miał pozwolić na pogłębioną analizę zjawiska w sektorach, w których na podstawie analizy literatury oraz wyników badania głównego oraz badania Mystery Shopper63 istnieje zwiększony popyt na pracę nierejestrowaną lub jej forma i charakter wydają się być odmienne od zaobserwowanych w innych

Przeprowadzone badanie wskazuje jednak, że stopień zrozumienia zagadnień prawa pracy (umowa o pracę) i przepisów regulujących inne formy zatrudnienia (umowa o dzieło, umowa zlecenie czy samozatrudnienie) był, według własnych deklaracji respondentów, relatywnie wysoki. Połowa zadeklarowała zrozumienie wszystkich zagadnień, o które pytaliśmy. Z drugiej strony, ponad 20% respondentów zadeklarowało brak jasności co do zasad zatrudniania na umowę zlecenie czy o dzieło.