Category Finanse

Przeprowadzone i zaprezentowane wcześniej badania ankietowe skierowane były wprost do osób uczestniczących w szarej strefie. Miało to istotne zalety – respondenci doskonale wiedzieli, o czym mówią – ale i wady. Praca nierejestrowana zwykle oznacza przekraczanie prawa, zatem wielu interesujących dla badań respondentów odmawiało wywiadu, a prawdomówność udzielających informacji mogła budzić wątpliwości.

Przypomina nam się anegdota o jeżozwierzach, którym jest zimno i w czasie snu lubią przytulać się do siebie. Kiedy jednak za bardzo się zbliżą, kłują się wzajemnie, kiedy za bardzo się oddalą, jest im zbyt zimno. Muszą znaleźć taki dystans między sobą, by mogły się grzać nie kłując jednocześnie zbyt boleśnie.

W „Viołi” zatrudnionych jest ponad tysiąc osób. Regularnie o określonych godzinach jedni wchodzą do fabryki, inni zaś opuszczają ją. Wnioskujemy, że pracuje się tu na kilka zmian.

Badania w pełni potwierdzają wybitnie sezonowy charakter pracy nierejestrowanej. Stwierdzenie to ma ważne znaczenie, gdyż sugeruje, że zmniejszenie zatrudnienia nierejestrowanego napotyka czynniki klimatyczne, względnie niezależne od polityki społeczno-gospodarczej, płacowej, zatrudnieniowej i postaw ludzi.

Opinie na temat przyczyn występowania szarej strefy różniły się w zależności od sytuacji na rynku pracy, z jaką stykali się pracodawcy. Okazało się, że częstość wskazywania dwóch typów przyczyn – zainteresowania ze strony pracowników oraz presji konkurencyjnej – różnicuje się w zależności od tego, czy pracodawcy łatwo, czy trudno znaleźć pracowników. Firmy deklarujące relatywną łatwość znalezienia zastępcy dobrego pracownika, częściej skłaniały się do zdania, że istnienie pracy nierejestrowanej wynika z tego, że pracownicy sami takiej właśnie pracy szukają. Z kolei firmy przyznające się do bardzo dużych trudności ze znalezieniem pracowników, częściej niż inni respondenci wskazywali na presję konkurencji jako przyczynę istnienia pracy nierejestrowanej. Może to wskazywać na istnienie różnych mechanizmów determinujących zatrudnienie bez umów. Strona rynku pracy, która znajduje się na silniejszej pozycji (pracownicy albo pracodawcy), częściej decyduje o tym, czy relacja pracy będzie całkowicie legalna, czy też częściowo lub całkowicie nierejestrowana. Taki mechanizm wydaje się intuicyjny – silniejsza strona rynku ma wszak na ogół większy wpływ na wszystkie warunki umów rynkowych.

ZUS – jako organ kontroli koncentruje się na prawidłowości opłacania składek. Kontrolerów kwestia legalności zatrudnienia interesuje tylko pośrednio, w tym kontekście. Podstawowym obszarem kontroli ZUS w zakresie pracy „na czarno” jest tylko częściowe ujawnianie (oskładkowania) wynagrodzenia. Zjawisko to jest możliwe do wykrycia tylko w przypadku złamania lojalności (zmowy) praco- dawca-pracownik. Inspektorzy spotykają się jednak – choć, jak to już zostało powiedziane, dość rzadko – ze zjawiskiem pracy całkowicie „na czarno” (najczęściej w gastronomii). W trakcie kontroli spotykają osoby, które nie są pracownikami, a wykonują czynności wskazujące na fakt zatrudnienia. Inspektorzy starają się wtedy (jak również, gdy na fakt zatrudnienia bez umowy wskazuje skarga, co jest częstsze) znaleźć potwierdzenie wykonywania czynności na rzecz firmy w dokumentacji księgowej – np. w formie podpisywania faktur. Inspektorzy ZUS w ramach kontroli legalności zatrudnienia (opłacania składek od całości wynagrodzenia) podejmują też działalność wyjaśniającą, szukając zwolnionych pracowników (w celu uzyskania zeznań). Kontrolują w tym celu na przykład przelewy na konta pracownicze. Nie wolno im jednak przekroczyć maksymalnego czasu kontroli – czterech tygodni. Badani inspektorzy zwracali uwagę na, ich zdaniem, utrudniający kontrolę wymóg uprzedzania o planowanych działaniach

Rozpoznać szarą strefę w gospodarce, doceniając oczywiście użyteczność studiowania teorii ekonomii opisującej działające tu sprzężenia i determinanty, można głównie przez badania empiryczne. A są to badania metodologiczne bardzo trudne. Z definicji bowiem interesuje nas gospodarka ukryta, w której zatrudniani ludzie nie rejestrują się z różnych powodów. Nie można więc sięgnąć do statystyk i przeprowadzić klasycznych badań i wyprowadzić z nich wprost wnioski posiadające walor reprezentatywności. Tym bardziej, że działania te najczęściej są niezgodne z prawem i respondenci informując badaczy o swojej działalności wprost przyznają się do jego łamania. Nie można się więc spodziewać od nich pełnej szczerości, a raczej oczekiwać odmów wzięcia udziału w badaniach. Metody badania szarej strefy i w konsekwencji zatrudnienia niereje- strowanego muszą więc być bardziej wyrafinowane i jednocześnie wielostronne.

Postanowiono więc zbadać zróżnicowanie sytuacji na rynku pracy, pytając wszystkie powiatowe urzędy o liczbę bezrobotnych na ofertę pracy na koniec kwietnia 2007 r. Relacja ta ma dwa wymiary: ogólna liczba ofert i bezrobotnych oraz w poszczególnych zawodach. Na naszą ankietę odpowiedziało 335 respondentów z powiatowych urzędów.

Rodzaj motywacji do wejścia w szarą strefę zależy w dużej mierze od charakteru lokalnego rynku pracy. Gdy trudno o pracowników – „oszczędności” mają pozwolić na ich lepsze wynagrodzenie, gdy jest bezrobocie – pracodawcy narzucają zatrudnionym niekorzystne warunki pracy dla podwyższenia swoich zysków.

Poziom bezrobocia w przekroju przestrzennym jest bardzo zróżnicowany. Pod koniec 2006 r. (brak nowszych danych) ogólna stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła 14,9%. Natomiast w 80 powiatach przekroczyła 20%, a w 80 powiatach kształtowała się poniżej 10%. Najniższą stopę bezrobocia odnotowano w Warszawie, Poznaniu, Krakowie i Gdyni, a więc w dużych miastach.

Ponadto pracownicy służb publicznych wskazali na słabość swoich instytucji w ograniczaniu pracy nierejestrowanej. Przede wszystkim istnieje rozproszenie odpowiedzialności, brak jednolitego systemu kontroli i jej kompleksowości. Wiąże się to z faktem, że jest wiele instytucji zwalczających nierejestrowane zatrudnienie, ale jest to dla nich wszystkich zajęcie dodatkowe. Ponadto kontrole nastawione są na działania jednostkowe, nie wynikają z nich rozwiązania systemowe.

Prowadzenie badania Mystery Shopper przez cały okres realizacji projektu pozwoliło wychwyć pewną tendencję zmian na rynku ofert pracy, w tym przede wszystkim ofert pracy bez rejestracji. Choć kierunek zmian liczby ofert pracy nierejestrowanej nie jest jednorodny, to jednak należy zauważyć, że w pierwszych czterech miesiącach badania średnia liczba ofert nierejestrowanych była

Urzędy pracy mają prawo kontroli bezrobotnych, a także ich aktywności w szarej strefie. Bezrobotni mają obowiązek zgłoszenia się w urzędzie pracy w oznaczonych dniach i rozważenia przedstawionych im ofert pracy. Zapytano respondentów, czy zwiększenie częstotliwości zgłaszania miałoby wpływ na zmniejszenie zatrudnienia nierejestrowanego.