W przypadku pracownika zatrudnienie nierejestrowane jest często równoznaczne z zatrudnieniem krótkotrwałym i niepewnym, bez możliwości zrobienia kariery. Traci on również wszelkie świadczenia społeczne. Przedsiębiorca, z obawy przed wykryciem oszustw, nie może się swobodnie rozwijać. Celem osób, które zatrudniają lub pracują nielegalnie, jest zwykle unikanie płacenia podatków i składek na ubezpieczenie. Z tego też względu wskazuje się na związek między unikaniem płacenia składek i przyszłymi świadczeniami. Z przykładów tych wynika potrzeba informacji i szkoleń. W tym celu należy wskazywać negatywne skutki pracy nielegalnej dla jednostki i dla społeczeństwa, zarówno w perspektywie krótko-, jak i długoterminowej. Praca nierejestrowana silnie wpływa na pracow- ników, biznes, konsumentów, równość płci, a także na system zabezpieczenia społecznego (European Commission 2003d).

Ważna kwestia, którą analizowano, to formy (charakter) ofert pracy. Jak wiadomo, w Polsce rozwinięto na wielką skalę elastyczne formy zatrudnienia, które są korzystne dla pracodawców i nie zawsze w pełni akceptowane przez pracowników. Najbardziej zwiększyło się zatrudnienie na czas określony. Liczba osób zatrudnionych na czas określony zwiększyła się z 642 tys. (tj. 6% pracowników najemnych) w 2000 r. do 3240 tys. osób (28,1% ogółu pracowników najemnych) w 2007 r. W okresie siedmiu lat liczba umów czasowych wzrosła ponad pięciokrotnie. W żadnym innym kraju UE nie odnotowano takiego wzrostu. W UE udział pracowników czasowych zwiększył się w tym czasie z 11% do 13,5%, a więc w Polsce był ponad dwukrotnie wyższy niż średni w UE. Jedynie w Hiszpanii zanotowano wyższy udział pracowników czasowych w ogólnym zatrudnieniu niż w Polsce (32%), ale rząd Hiszpanii ostatnio prowadzi politykę odchodzenia od tej formy zatrudnienia, pozbawiającej pracowników pełnych praw pracowniczych, niezapewniającej minimalnej stabilizacji zatrudnienia, uniemożliwiającej np. uzyskanie kredytu bankowego itd.

– nowa Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady

Idąc w kierunku sankcji, Komisja Europejska przyjęła w maju 2007 r. projekt Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady przewidującej kary dla pracodawców zatrudniających obywateli państw trzecich nielegalnie przebywających na terytorium UE. Skala tego zjawiska jest trudna do oszacowania. Eksperci Komisji Wspólnot Europejskich oceniają liczbę obywateli państw trzecich nielegalnie przebywających w Unii Europejskiej na 4,5-8 min osób. Nielegalne zatrudnienie koncentruje się głównie w budownictwie, rolnictwie, usługach porządkowych oraz w hotelarstwie i gastronomii. W uzasadnieniu do Dyrektywy powołano się na definicję nierejestrowanego zatrudnienia zawartą w Komunikacie Komisji z 1998 r. Tym samym problem zatrudnienia obywateli państw trzecich nielegalnie przebywających w Unii Europejskiej wpisano w szerszy kontekst problemów związanych z nieewidencjonowanym zatrudnieniem. Przeprowadzono także konsultacje z zainteresowanymi stronami, dokonując jednocześnie oceny wpływu regulacji zawartych w Dyrektywie, wynikiem czego było wybranie dwóch spośród sześciu zaproponowanych wariantów

Jako przykład pozytywnej współpracy ZUS z innymi instytucjami państwa inspektorzy podają umożliwienie dostępu do bazy MSW PESEL. Dostęp do niej okazuje się bardzo przydatny podczas wstępnych prac przed kontrolą – ustalania danych płatnika, jego adresu itp.

To, że organizacje dążą przede wszystkim do przetrwania i rozwoju, znajduje potwierdzenie w niezliczonych przypadkach firm i urzędów, które zmieniają obszar swojej działalności, profil produkcji, formy funkcjonowania, a często nawet podstawową funkcję, dla realizacji której zostały utworzone. Zdarza się nawet, że zanika zupełnie pierwotna racja ich istnienia, a one funkcjonują nadal.

Pamiętamy jednak, że nasz płaszcz straciliśmy z oczu w momencie, gdy uzyskał akceptację kontroli jakości. Teraz dowiadujemy się, że jest w magazynie wyrobów gotowych, gdzie czeka na wysyłkę do konkretnego odbiorcy. W momencie skompletowania pełnego zamówienia i zgodnie z wcześniej uzgodnionym harmonogramem dostaw zostanie on – wraz z innymi towarami

Oczywiście nie wszystkie decyzje organizacyjne podejmowane są w „trybie negocjacyjnym”. Wiele rozstrzygnięć ma charakter techniczny, wymaga wiedzy specjalistycznej. Niektóre sytuacje wymuszają podjęcie natychmiastowych działań, nie ma czasu na negocjacje. Dlatego też w organizacji istnieje stały podział uprawnień decyzyjnych i odpowiedzialności za ich skutki, bądź za skutki ich braku. Istnieją też stałe reguły podporządkowywania się pracowników decyzjom zwierzchników. Regulują to więzi służbowe. Kierownicy wiedzą, komu mogą przekazać polecenia, zaś ich podwładni – czyje decyzje zobowiązani są respektować i realizować. Głównie te właśnie więzi uwidocznione są na schemacie organizacyjnym, będącym graficznym odzwierciedleniem struktury formalnej zakładu. Możemy z niego również odczytać rozmieszczenie podstawowych funkcji i zadań.

Ryzyko kontroli dotyczy prawdopodobieństwa, z którym firma może zostać skontrolowana przez służby państwowe. W przypadku kontroli należy liczyć się z możliwością wykrycia nieprawidłowości przy zatrudnieniu, jeśli takie istnieją (nierejestrowane dodatki lub zatrudnienie nierejestrowane). Ponieważ kontrolowane mogą być wszystkie firmy, także te zatrudniające pracowników legalnie, atrybut ten może być istotny dla wszystkich trzech rozważanych wariantów zatrudnienia, choć w różnym stopniu. Przyjęto, że ryzyko kontroli może występować na następujących poziomach:

Na podstawie przeprowadzonych badań metodą wyboru eksperymentalnego zidentyfikowano istotne współczynniki liniowej funkcji użyteczności przeciętnego przedsiębiorcy biorącego udział w ankiecie, w zależności od wybieranego wariantu oraz oszacowano wartość parametrów tych zmiennych. W omawianym modelu użyteczność była funkcją kosztu, a w przypadku wybrania zatrudnienia „na szaro” lub „na czarno” także poziomu ryzyka kontroli i dotkliwości ewentualnej kary. Wyniki prezentuje tabela 4.4.

W rezultacie badania okazły się w pełni przystające, tak pod względem merytorycznym, jak i metodologicznym. Pozwala to zaprezentować je w jednym rozdziale, zachowując jego spójność. Przy czym, ze względu jednak na to, że badania posiadały swoją specyfikę, pokazano każdą z wymienionych perspektyw (pracobiorców, pracodawców, służb publicznych) odrębnie w pracach IPiSS i CASE.

Istnieje splot czynników czysto ekonomicznych, ale i socjologicznych. Przeprowadzone badania wskazują bowiem, że duża część badanych wybrałaby pracę nierejestrowaną nawet gdyby miała pełny wybór. Wolą oni żyć w sferze więzi nieformalnych niż sformalizowanych.

Skąd biorą się niedobory pracowników w warunkach ponad 10-procentowego bezrobocia? Wydaje się, że powstał swoisty syndrom polskiego rynku73. Na ten syndrom składają się trzy procesy.

Kiedy chodzimy ulicami miasta mijamy budynki z różnymi szyldami. Możemy na nich przeczytać: Ministerstwo Zdrowia, Szkoła Podstawowa, Szpital Kliniczny, Centrala Handlu Zagranicznego, Kościół Rzymsko-Katolicki, Wytwórnia Serów, Zakład Fryzjersko-Kosmetyczny itp. W wielu przypadkach domyślamy się, co kryje się pod tymi nazwami. Przecież każdy z nas uczęszczał do jakiś szkół, każdy robi zakupy w sklepach, niektórzy mieli nieszczęście znaleźć się w szpitalu. Wcale to jednak nie znaczy, że znamy budowę i funkcjonowanie tych obiektów.