Punktem wyjścia programu zmniejszenia zatrudnienia nierejestrowanego jest zbadanie głównych przyczyn podejmowania takiej pracy przez bezrobotnych. Proszono o wskazanie pięciu najważniejszych powodów. Na ankietę odpowiedziało 403 respondentów. Wśród pięciu najważniejszych powodów pracy nierejestrowanej respondenci najczęściej wymieniali:

Ankieterzy przechodzący przez wstępne rozmowy kwalifikacyjne zebrali również materiał, który pozwoli określić najważniejsze charakterystyki pracy bez rejestracji, takie jak: system pracy, godziny i dni pracy, zakres obowiązków, proponowane wynagrodzenie. Zdaniem ankieterów 67% pracodawców proponujących pracę w szarej strefie jasno i precyzyjnie wymieniło zakres obowiązków, przy czym odmiennego zdania było 20% poszukujących pracy. Większość ofert dotyczyła pracy w systemie niezmianowym (72% udzielonych odpowiedzi), choć tylko 29% pracodawców, którzy odpowiedzieli na pytanie o zakres dni roboczych w tygodniu, proponowało pracę od poniedziałku do piątku.

Jak widać z przeprowadzonych badań, generalnie opinie zewnętrznych, kompetentnych obserwatorów są zbliżone do opinii samych zainteresowanych działalnością w szarej strefie. Niewątpliwie bezrobocie w sferze rejestrowanej „wypycha” istotną część siły roboczej do sfery nierejestrowanej. Podobnie presja dochodowa – gdy brak pracy i pieniędzy, jednostka prędzej wejdzie w sferę nieoficjalną. Dodatkowe czynniki skłaniające do podjęcia nieoficjalnej pracy, w opinii służb publicznych, to postawa pracodawców, obawa utraty świadczeń społecznych, niskie dochody pozapłacowe, wysokie obciążenia podatkowe i składkami ZUS.

Podsumowując badanie preferencji przedsiębiorców, należy przede wszystkim zwrócić uwagę na poniższe fakty:

– znaczny odsetek przedsiębiorców biorących udział w badaniu deklarował, że nie stosowałby zatrudniania nierejestrowanego, niezależnie od możliwych oszczędności (80%)

Więcej informacji znajduje się w Raportach z badań celowych firm, opracowanych na potrzeby iego projektu. Dokładny opis branż patrz przypis 52. ft3 Czyli badanie ofert pracy pod kątem ich legalności – informacja o rezultatach tego badania znajduje się w dalszej części opracowania.

Koncentrując się na środkach prewencyjnych należy organizować kampanie zwiększające świadomość społeczną negatywnego wpływu pracy nierejestrowanej na bezpieczeństwo socjalne – w rozumieniu solidarności i sprawiedliwości. Należy podnieść poziom świadomości negatywnych skutków pracy nielegalnej. Przeprowadzono kilka kampanii, które odniosły sukces (np. duńska kampania fair play). W nowych państwach członkowskich miały one często szeroki zakres i koncentrowały się na zagadnieniach takich, jak „płace kopertowe” (np. „Umowa o pracę – to działa” na Łotwie).

Przeprowadzone i zaprezentowane wcześniej badania ankietowe skierowane były wprost do osób uczestniczących w szarej strefie. Miało to istotne zalety – respondenci doskonale wiedzieli, o czym mówią – ale i wady. Praca nierejestrowana zwykle oznacza przekraczanie prawa, zatem wielu interesujących dla badań respondentów odmawiało wywiadu, a prawdomówność udzielających informacji mogła budzić wątpliwości.

Przypomina nam się anegdota o jeżozwierzach, którym jest zimno i w czasie snu lubią przytulać się do siebie. Kiedy jednak za bardzo się zbliżą, kłują się wzajemnie, kiedy za bardzo się oddalą, jest im zbyt zimno. Muszą znaleźć taki dystans między sobą, by mogły się grzać nie kłując jednocześnie zbyt boleśnie.

W „Viołi” zatrudnionych jest ponad tysiąc osób. Regularnie o określonych godzinach jedni wchodzą do fabryki, inni zaś opuszczają ją. Wnioskujemy, że pracuje się tu na kilka zmian.

Badania w pełni potwierdzają wybitnie sezonowy charakter pracy nierejestrowanej. Stwierdzenie to ma ważne znaczenie, gdyż sugeruje, że zmniejszenie zatrudnienia nierejestrowanego napotyka czynniki klimatyczne, względnie niezależne od polityki społeczno-gospodarczej, płacowej, zatrudnieniowej i postaw ludzi.

Opinie na temat przyczyn występowania szarej strefy różniły się w zależności od sytuacji na rynku pracy, z jaką stykali się pracodawcy. Okazało się, że częstość wskazywania dwóch typów przyczyn – zainteresowania ze strony pracowników oraz presji konkurencyjnej – różnicuje się w zależności od tego, czy pracodawcy łatwo, czy trudno znaleźć pracowników. Firmy deklarujące relatywną łatwość znalezienia zastępcy dobrego pracownika, częściej skłaniały się do zdania, że istnienie pracy nierejestrowanej wynika z tego, że pracownicy sami takiej właśnie pracy szukają. Z kolei firmy przyznające się do bardzo dużych trudności ze znalezieniem pracowników, częściej niż inni respondenci wskazywali na presję konkurencji jako przyczynę istnienia pracy nierejestrowanej. Może to wskazywać na istnienie różnych mechanizmów determinujących zatrudnienie bez umów. Strona rynku pracy, która znajduje się na silniejszej pozycji (pracownicy albo pracodawcy), częściej decyduje o tym, czy relacja pracy będzie całkowicie legalna, czy też częściowo lub całkowicie nierejestrowana. Taki mechanizm wydaje się intuicyjny – silniejsza strona rynku ma wszak na ogół większy wpływ na wszystkie warunki umów rynkowych.

ZUS – jako organ kontroli koncentruje się na prawidłowości opłacania składek. Kontrolerów kwestia legalności zatrudnienia interesuje tylko pośrednio, w tym kontekście. Podstawowym obszarem kontroli ZUS w zakresie pracy „na czarno” jest tylko częściowe ujawnianie (oskładkowania) wynagrodzenia. Zjawisko to jest możliwe do wykrycia tylko w przypadku złamania lojalności (zmowy) praco- dawca-pracownik. Inspektorzy spotykają się jednak – choć, jak to już zostało powiedziane, dość rzadko – ze zjawiskiem pracy całkowicie „na czarno” (najczęściej w gastronomii). W trakcie kontroli spotykają osoby, które nie są pracownikami, a wykonują czynności wskazujące na fakt zatrudnienia. Inspektorzy starają się wtedy (jak również, gdy na fakt zatrudnienia bez umowy wskazuje skarga, co jest częstsze) znaleźć potwierdzenie wykonywania czynności na rzecz firmy w dokumentacji księgowej – np. w formie podpisywania faktur. Inspektorzy ZUS w ramach kontroli legalności zatrudnienia (opłacania składek od całości wynagrodzenia) podejmują też działalność wyjaśniającą, szukając zwolnionych pracowników (w celu uzyskania zeznań). Kontrolują w tym celu na przykład przelewy na konta pracownicze. Nie wolno im jednak przekroczyć maksymalnego czasu kontroli – czterech tygodni. Badani inspektorzy zwracali uwagę na, ich zdaniem, utrudniający kontrolę wymóg uprzedzania o planowanych działaniach

Rozpoznać szarą strefę w gospodarce, doceniając oczywiście użyteczność studiowania teorii ekonomii opisującej działające tu sprzężenia i determinanty, można głównie przez badania empiryczne. A są to badania metodologiczne bardzo trudne. Z definicji bowiem interesuje nas gospodarka ukryta, w której zatrudniani ludzie nie rejestrują się z różnych powodów. Nie można więc sięgnąć do statystyk i przeprowadzić klasycznych badań i wyprowadzić z nich wprost wnioski posiadające walor reprezentatywności. Tym bardziej, że działania te najczęściej są niezgodne z prawem i respondenci informując badaczy o swojej działalności wprost przyznają się do jego łamania. Nie można się więc spodziewać od nich pełnej szczerości, a raczej oczekiwać odmów wzięcia udziału w badaniach. Metody badania szarej strefy i w konsekwencji zatrudnienia niereje- strowanego muszą więc być bardziej wyrafinowane i jednocześnie wielostronne.