Category Finanse

Jak wynika z analizy zatrudnienia nierejestrowanego od strony pracodawców, praca nierejestrowana nie jest zjawiskiem jednorodnym. Jej forma, charakter, zakres wynikają przede wszystkim ze specyfiki pracy w poszczególnych branżach, z aktualnej sytuacji na ogólnopolskim (czy wręcz europejskim), a także lokalnym rynku pracy, w danej branży, wreszcie z cech indywidualnych firm i pracowników.

Częstość dostrzegania szarej strefy na rynku pracy maleje wraz ze wzrostem wielkości firmy, choć jest to spadek niewielki. Dotyczy to zarówno zatrudniania bez żadnej umowy, jak i ukrywania części dochodów. Istotny spadek postrzeganej skali szarej strefy dotyczy zwłaszcza firm zatrudniających powy żej 10 osób w porównaniu z firmami najmniejszymi. W tym miejscu warto nadmienić, że w badaniu głównym uzyskano istotne różnice między średnimi także ze względu na formę prawną przedsiębiorstwa. W firmach mających osobowość prawną poziom szarej strefy jest niższy niż w firmach bez osobowości prawnej, które podlegają zdecydowanie mniejszym rygorom rachunkowości. Również i ta zależność jest powiązana z wielkością firmy.

W WUP i Urzędach Wojewódzkich (czyli instytucjach, które z dniem 1 lipca 2007 r. przekazały swoje obowiązki w tym zakresie do PIP) pracownicy (dyrekcja) WUP(UW) wyrazili negatywną opinię o fakcie przekazania zadań do PIP. WUP(UW) ocenił dotychczasowy system pracy jako efektywny, podkreślając zwłaszcza aspekt ścigania pracy „na czarno”, połączonej z rejestrowaniem się jako bezrobotny. W opinii pracowników WUP(UW) ten element działalności kontrolnej został odsunięty na dalszy plan w praktyce PIP (pytani Inspektorzy PIP zaprzeczają tej opinii). Według doświadczonych (prowadzących kontrole w przeszłości przez kilka lat) pracowników WUP(UW) praca „na czarno” występuje przede wszystkim w budownictwie i handlu. Potwierdzają oni obserwacje PIP co do powszechności wypłacania jedynie części wynagrodzenia na podstawie umowy o pracę (co i w praktyce WUP(UW) było trudne do udowodnienia). W rozmowach z byłymi inspektorami pojawiają się też opinie o wadze problemu braku możliwości zastosowania w praktyce kontrolnej technik operacyjnych (np. ukryte kamery).

W czasie 8 miesięcy trwania projektu przeprowadzono 2490 telefonicznych rozmów o pracę podając się za osobę poszukującą pracy (w każdym miesiącu badania przeprowadzono przynajmniej 300 wywiadów). Ponadto ankieterzy odwiedzili 10 wybranych firm, których oferty mimo braku bezpośredniej deklaracji, wzbudzały podejrzenie co do legalności zatrudnienia, w celu ustalenia w rozmowie osobistej stanu faktycznego i charakteru proponowanej pracy.

Przyczyną kontroli jest na ogół informacja od obywateli (donos anonimowy) lub informacja od innych instytucji kontrolnych, najczęściej policji. Największe problemy z przeprowadzaniem kontroli legalności pobytu (a w konsekwencji i legalności zatrudnienia) wiążą się z charakterem tych kontroli i ich skutkami. Typowym skutkiem kontroli legalności pobytu (w wypadku naruszenia tejże) jest zatrzymanie w areszcie i procedura wydalenia z kraju. Wymaga to zapewnienia miejsca w areszcie, a te są przepełnione. Drugi problem to presja czasu – SG musi zakończyć sprawę w ciągu 48 godzin (areszt!). Inne instytucje kontrolujące, szczególnie PIP, nie są w stanie (nie przejawiają aktywności w tym celu) dostosować się do tego wymogu. W opinii badanych oficerów SG stawia to pod znakiem zapytania celowość współpracy z PIP (problem ten został wyeliminowany we współpracy z WUP).

Do możliwych przyczyn powstawania i utrzymywania się szarej strefy na rynku pracy należą różnego typu przeszkody, które przedsiębiorcy napotykają, gdy zamierzają zatrudnić nowych pracowników. Próbie zweryfikowania tej hipotezy służyły pytania ankietowe dotyczące postrzeganych przez firmy barier w zatrudnianiu nowych pracowników. Wyniki przedstawia wykres 4.4. Zgadzają się one choćby z kwartalnymi badaniami koniunktury sektora przedsiębiorstw NBP6U, z których wynika, że znalezienie odpowiednich pracowników staje się jedną z najpoważniejszych trudności, z jakimi borykają się firmy. Kolejnym problemem pracodawców są wysokie składki na ubezpieczenie społeczne (wymienione spontanicznie przez ponad 9%, ale po dopytaniu wskazało je blisko 80% badanych) oraz niska elastyczność prawa pracy (blisko 50% wskazań po dopytaniu). Wysokie koszty oficjalnego zatrudnienia także mogą skłaniać pracodawców do poszukiwania alternatywnych w stosunku do umowy o pracę form zatrudnienia pracownika, tak aby zmniejszyć koszty ubezpieczeń społecznych i inne koszty wynikające z prawa pracy. Taka hipoteza znajduje też potwierdzenie w analizie regresji dla indeksów pracy nierejestrowanej przedstawionej w poprzedniej części opracowania. Kolejny potencjalny mechanizm generujący zatrudnienie bez rejestracji to niska elastyczność prawa pracy oraz czasochłonne procedury, formalności i wysokie koszty związane z zatrudnianiem pracownika.

Niektóre kraje OECD wprowadziły ulgi podatkowe i ubezpieczeniowe w tych dziedzinach, w których zatrudnienie nierejestrowane występuje powszechnie (np. pomoc domowa, opieka nad dziećmi i ludźmi starszymi, remonty domów, mieszkań). Ulgi podatkowe są oczywiście kosztowne dla budżetu, ale zwiększają zachęty do przejścia z zatrudnienia nierejestrowanego do sfery gospodarki formalnej.

Powszechnie stosowaną metodą identyfikacji zatrudnienia nierejestrowanego jako kontrola legalności zatrudnienia. Zgodnie z wynikami badań w siedmiu krajach Unii Europejskiej, „kontrole legalności zatrudnienia są prowadzone niemal we wszystkich krajach” (Mateman, Renooy 2001). Szczególnie w Niemczech „zwiększono zakres i częstotliwość kontroli”, angażując 2800 pracowników urzędów pracy i 1100 funkcjonariuszy policji celnej. Jedną z innowacji, wprowadzoną w Niemczech, było zaangażowanie prywatnych detektywów do łapania nierejestrowanych pracowników (European Commission 2003a). W Belgii inspekcja pracy i ubezpieczeń społecznych zwiększyła liczbę pracowników z 800 w 1995 r. do 1200 w 2003 r. Warto dodać, że jeden z ekspertów zauważył, że w Belgii przedsiębiorcy w sektorze usługowym (hotele, restauracje), a także w rolnictwie, płacą kary kilkakrotnie, co pokazuje, że sankcje finansowe nie są już zbyt skuteczne (Pirenne 2003).

Szybko zaczęły napływać z centrali pierwsze informacje o przewidywanych zamówieniach. Dlaczego pierwsza wiedziała o nich centrala? Otóż biuro nastawione jest głównie na obsługę klientów zagranicznych. Oferta rynkowa umieszczona jest w specjalnych wydaniach różnych zachodnich business books, za pośrednictwem których dociera do firm zainteresowanych tego rodzaju usługami. Stąd znają one adres firmy macierzystej i jej agend. Dlatego klienci często najpierw kontaktują się z centralą, a dopiero później z agendami w interesujących ich krajach. Kiedy już klient trafi do właściwego biura, to przejmuje ono w całości jego sprawę i prowadzi ją do końca bez zaangażowania „góry”. _

W „naszym” urzędzie wieści o zamierzonej rezygnacji rozchodziły się zwykle bardzo szybko, natychmiast wzrastała też aktywność pracowników. Nie była to jednak aktywność zawodowa, prowadząca do wzrostu sprawności tej instytucji. Przeciwnie, najczęściej ujawnia! się dysfunkcjonalny opór przeciwko zmianie. Dlaczego? Każda reorganizacja oznacza bowiem dodatkowe korzyści dla jednych i zwiększone koszty dla innych. Żeby móc zyskać, a przynajmniej nie stracić, trzeba się wówczas niemało natrudzić. Trzeba szukać układów, dojść, nawiązywać koalicje, zmieniać poglądy i na dodatek doprowadzać ten fakt do świadomości nowych decydentów. Na załatwianie spraw petentów pozostaje mało czasu.

Dziś nie wszystko jednak wygląda świetnie. Jak twierdzi pani inżynier, mimo wydajnej pracy znów nie ma na nic pieniędzy. Przyczyna główna – nadmierne podatki, główny winowajca – państwo, które wyjątkowo „rozumnie” opracowało zasady opodatkowania wszystkiego, co tylko było można (zakład płaci pięć albo sześć rodzajów podatków). Spadł efektywny popyt, widać i innych państwo nadmiernie opodatkowało i też nie mają pieniędzy. Podobno jednak kierownictwo „robi. co tylko może”, szuka nowych kontrahentów zagranicznych, negocjuje z bankiem warunki kredytu. Teraz rozumiemy, dlaczego na naradzie u dyrektora, której przysłuchiwaliśmy się przez uchylone drzwi, tyle mówiło się o pieniądzach. Jest to obecnie główne zmartwienie menedżerów i „szeregowych” pracowników, wszystkim zależy bowiem na przetrwaniu zakładu. Wiedzą doskonale, że biedne państwo przestało być „łaskawe”, że nikt im nie da żadnych pieniędzy. Mogą po prostu, bez przeszkód z niczyjej strony, zbankrutować.

Większa liczba przepisów i kontrola społeczeństwa jest sposobem walki z pracą nielegalną. Nierejestrowanie pracy zarobkowej nie może być postrzegane jako mało ważne wykroczenie. Obowiązujące wytyczne w sprawie polityki zatrudnienia sugerują zwiększenie możliwości organów ścigania i połączenie ich ze skutecznymi sankcjami, tak żeby praca nielegalna nie była opłacalna. Środki zwalczania szarej strefy muszą się zawsze opierać na dwóch filarach: na sankcjonowaniu i zapobieganiu, które uzupełniają się wzajemnie. Ta podwójna strategia środków kontroli i mechanizmów motywacyjnych znajduje odzwierciedlenie w treści komunikatów Komisji, w decyzjach Rady i opiniach Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz w aktualnych wytycznych dotyczących polityki zatrudnienia.

Śniadanie trwa już ponad dwadzieścia minut, a nie zauważyliśmy ani majstra, ani brygadzistów, ani nikogo z biurowca. Widać w ten rejon nie lubią się zapuszczać. Rewiry ich formalnej władzy są gdzie indziej, tutaj jest przestrzeń nieformalnej władzy grupowej. Te dwa światy istnieją obok siebie, najczęściej dominuje współdziałanie, czasem jednak pojawia się konflikt.