Postanowiono więc zbadać zróżnicowanie sytuacji na rynku pracy, pytając wszystkie powiatowe urzędy o liczbę bezrobotnych na ofertę pracy na koniec kwietnia 2007 r. Relacja ta ma dwa wymiary: ogólna liczba ofert i bezrobotnych oraz w poszczególnych zawodach. Na naszą ankietę odpowiedziało 335 respondentów z powiatowych urzędów.

Rodzaj motywacji do wejścia w szarą strefę zależy w dużej mierze od charakteru lokalnego rynku pracy. Gdy trudno o pracowników – „oszczędności” mają pozwolić na ich lepsze wynagrodzenie, gdy jest bezrobocie – pracodawcy narzucają zatrudnionym niekorzystne warunki pracy dla podwyższenia swoich zysków.

Poziom bezrobocia w przekroju przestrzennym jest bardzo zróżnicowany. Pod koniec 2006 r. (brak nowszych danych) ogólna stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła 14,9%. Natomiast w 80 powiatach przekroczyła 20%, a w 80 powiatach kształtowała się poniżej 10%. Najniższą stopę bezrobocia odnotowano w Warszawie, Poznaniu, Krakowie i Gdyni, a więc w dużych miastach.

Ponadto pracownicy służb publicznych wskazali na słabość swoich instytucji w ograniczaniu pracy nierejestrowanej. Przede wszystkim istnieje rozproszenie odpowiedzialności, brak jednolitego systemu kontroli i jej kompleksowości. Wiąże się to z faktem, że jest wiele instytucji zwalczających nierejestrowane zatrudnienie, ale jest to dla nich wszystkich zajęcie dodatkowe. Ponadto kontrole nastawione są na działania jednostkowe, nie wynikają z nich rozwiązania systemowe.

Prowadzenie badania Mystery Shopper przez cały okres realizacji projektu pozwoliło wychwyć pewną tendencję zmian na rynku ofert pracy, w tym przede wszystkim ofert pracy bez rejestracji. Choć kierunek zmian liczby ofert pracy nierejestrowanej nie jest jednorodny, to jednak należy zauważyć, że w pierwszych czterech miesiącach badania średnia liczba ofert nierejestrowanych była

Urzędy pracy mają prawo kontroli bezrobotnych, a także ich aktywności w szarej strefie. Bezrobotni mają obowiązek zgłoszenia się w urzędzie pracy w oznaczonych dniach i rozważenia przedstawionych im ofert pracy. Zapytano respondentów, czy zwiększenie częstotliwości zgłaszania miałoby wpływ na zmniejszenie zatrudnienia nierejestrowanego.

W październiku 2007 r. Komisja Europejska wydała komunikat pt. „Zaostrzenie walki z pracą niezgłoszoną”, w którym wymieniła czynniki, mogące mieć wpływ na wzrost zjawiska pracy nierejestrowanej (Komisja Europejska 2007a):

Po zaprzestaniu funkcjonowania Głównego Urzędu Ceł z dniem 1 maja 2002 r., część obowiązków w zakresie problematyki celnej, realizowanej przez ten organ administracji publicznej, przejął Minister Finansów. Problematyką celną w Ministerstwie Finansów zajmują się: Departament Służby Celnej, Departament Polityki Celnej, Departament Kontroli Celno-Akcyzowej i Kontroli Gier. W trakcie spotkania z przedstawicielami wyżej wymienionych departamentów obecni pracownicy MF stwierdzili zgodnie, że kwestie badania legalności zatrudnienia, jakkolwiek ważne (zjawisko pracy „na czarno” cudzoziemców – bo w tym zakresie dysponują jedynie kompetencjami i doświadczeniem – jest problemem często występującym), stanowią jedynie dodatkowy element działalności służb celnych. Poza tym kwestie te są przedmiotem zróżnicowanego zainteresowania poszczególnych jednostek terenowych. W tych, w których ze względu na bliskość granicy i natężenie negatywnych zjawisk z tym związanych jest to problem, powołano specjalne referaty lub inne komórki organizacyjne. Przykładem może być Białystok, gdzie do zakresu działania Referatu Kontroli Pobytu i Legalności Zatrudnienia Cudzoziemców w szczególności należy: wykonywanie kontroli legalności pobytu oraz. wykonywania pracy przez cudzoziemców. Kontrole celne przeprowadzane są najczęściej na targowiskach, w rejonach przygranicznych. Kontrolowany jest w pierwszym rzędzie przemyt (towary), legalność pobytu, ale także fakt wykonywania pracy (np. sprzedawcy na bazarze). Często kontrole prowadzone są razem z SG, sporadycznie także z PIP. Funkcjonariusze Straży Granicznej są uprawnieni do sprawdzania także pracodawców i osób fizycznych, bez uprzedzenia, o każdej porze dnia i nocy, jeśli tylko okażą legitymację służbową i upoważnienie do przeprowadzenia kontroli. W przypadku podejrzenia, że przepisy dotyczące legalności zatrudnienia cudzoziemców nie są przestrzegane, kontrola może być przeprowadzona nawet bez okazania upoważnienia. W opinii pracowników wyżej wymienionych departamentów kontrola przez służby celne legalności zatrudnienia jest nieporozumieniem – wszystkie kompetencje w tym zakresie powinny zostać skoncentrowane w PIP (Ministerstwo Finansów ma wystąpić z odpowiednimi propozycjami legislacyjnymi w tym zakresie).

W urzędzie zatrudnionych jest niespełna sto osób. Wszyscy znają się dobrze. Mimo dużej formalizacji działań życie towarzyskie kwitnie. Wpadają do siebie na herbatkę, „Wyskakując” z biura robią innym niewielkie zakupy. (Oczywiście czekający petenci są informowani, że pani Kowalska wyszła właśnie na ważną naradę i tak tego nie sprawdzą.)

W trakcie prowadzonych rozmów pracodawca bądź otwarcie mówił, że nie podpisuje żadnej umowy (67% ofert pracy nierejestrowanej), bądź – zapytany wprost – nie udzielał jasnej odpowiedzi i nie chciał na ten temat rozmawiać przez telefon (17% ofert pracy bez rejestracji). W innych przypadkach odpowiadał wymijająco, że umowa będzie miała charakter umowy ustnej/licencyjnej/umowy o współpracę/kontraktowej/oświadczenia lub innej, nie podając bardziej precyzyjnych wyjaśnień. Dość często pracodawcy proponowali przez pierwsze miesiące pracę bez jakiejkolwiek umowy, uzasadniając to tym, że jest to okres próbny. W odniesieniu do prac sezonowych, przede wszystkim w rolnictwie, padały takie wyjaśnienia na pytanie o formę zatrudnienia:

W biurowcu pracuje kilkaset osób. Czym się one zajmują? Przechodząc, zaglądamy do jednego z pokojów. Widzimy kilka biurek, telefon, przybory do pisania, szafę z dokumentami, monitor komputera. Przy użyciu tych wszystkich środków urzędnicy zbierają, przetwarzają i przesyłają informacje.

W 2003 r. Komisja Europejska wydała Komunikat w sprawie imigracji, integracji i zatrudnienia, w którym odniosła się do zależności pracy nierejestrowanej i nielegalnej migracji. Zdaniem Komisji sektory pracy nielegalnej i nielegalnej migracji „karmią się nawzajem”, dlatego powinno nastąpić zgranie polityki poszczególnych państw, aby skutecznie walczyć zarówno z pracą nielegalną, jak i nielegalną migracją (European Commission 2003e).

Trudności w ograniczeniu szarej strefy tkwią także w postawach ludzi. Nawet w krajach nordyckich, często uznawanych za model „moralności podatkowej”, istnieją dziesiątki form pobłażania i inercji w stosunku do szarej strefy. W Szwecji w 1998 r. przeprowadzono sondaż opinii publicznej dotyczącej następującego twierdzenia: jest uzasadnione, aby osoba, która kupuje black work, np. kupując pracę nierejestrowaną w domku letniskowym, powinna być ukarana. Struktura odpowiedzi była znamienna: 27% zgadza się z tym stwierdzeniem, a 42% nie zgadza się. W Danii dwie trzecie respondentów albo korzystało z szarej strefy, albo chętnie skorzystałoby (OECD 2004).